Birleşik Fiiller Nedir? Örnekler
En az iki sözcüğün birleşmesiyle oluşan fiillerdir. Birleşik fiillerde en az bir sözcüğün fiil olması gerekir. İkisi de fiil olabilir. Fiilde yapı bölümünün en karışık konusudur. Üç başlık altında incelenir:
a. Kurallı Birleşik Fiiller
b. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller
c. Yardımcı Fiillerle Kurulan Birleşik Fiiller
a. Kurallı Birleşik Fiiller: Bazı kurallar dâhilinde oluşan fiillerdir. İki fiilin belirli kurallara göre birleşmesiyle oluşur. Kısacası "fiil+fiil" şeklindedir. Kurallı birleşik fiiller kendi içerisinde dörde ayrılır.
1. Yeterlilik Fiili: Eylem kök ve gövdelerine "a+ bil-, e+ bil-" fiili getirilerek yapılır. Birinci fiilin anlamına "gücü yetme, başarma" anlamını katar.
Yarın arkadaşlar gelebilir.
(İhtimal anlamında)
Mustafa bu çantayı taşıyabilir.
(Gücü yetmek anlamında)
Fiilde yapı testini verebilir misiniz?
(İstek, rica anlamında)
Uyarı: Yeterlilik fiilinin olumsuzunda "bil-" eyleminin düştüğü görülür. Bu olumsuz biçimler de yapıca birleşiktir.
Yazamaz (olumlu şekli: yazabilir)
Bakamamak (olumlu şekli: bakabilmek)
2. Tezlik Fiili: Eylem kök ve gövdelerine "ı+ver-" eylemi getirilerek yapılır. "vermek" eylemi birinci fiilin anlamına "tezlik" anlamı katar.
Mustafa bu yazıları yazıver.
(hemen anlamında)
Hasan şu yazıya bir bakıver.
(acelece anlamında)
Bakkaldan onu alıver sonra hesaplaşırız.
(çabukluk anlamında)
Olumsuz şekli
Geliverdi: Gelivermedi, gelmeyiverdi.
3. Süreklilik Fiili: Eylem kök ya da gövdelerine "a+kal-, e+dur-, e+gel-" eylemlerinden biri getirilerek yapılır. Fiile "devamlılık" anlamı katar.
Annesinin arkasından bakakaldı.
(sürekli baktı anlamında)
Bunlar atalarımızdan süregelmiş.
(devamlılık anlamında)
Oradakileri görünce donakaldık.
(süreklilik anlamında)
4. Yaklaşma Eylemi: Eylem kök ya da gövdelerine "a+yaz-, e+yaz-" eylemleri getirilerek yapılır. Birinci fiilin anlamına "az kalsın" anlamı katar. Yaklaşma fiilinin olumsuz şekli yoktur. Olumlu şeklinin kullanımı da yaygın değildir.
O büyük kazada o da öleyazdı.
(Az kalsın ölüyordu)
Buzlu yolda yürüyünce düşeyazdı.
(Az kalsın düşüyordu.)
B. Yardımcı Eylemlerle Kurulan Birleşik Fiiller: Ad soylu bir sözcükle "etmek, olmak, kılmak, eylemek" eylemlerinden birinin oluşturduğu birleşik fiillerdir. Bu fiiller bazen ayrı bazen de bitişik yazılır. Birleşme durumunda bir ses olayı varsa fiil bitişik; bir değişme yoksa fiil ayrı yazılır.
Örnek
Bunların bir gün başına geleceğini önceden hissetmişti. (ses türemesi olduğundan birleşik yazılmış)
Fiilde yapı konusunu bir daha anlatması için öğretmeninden rica eyledi. (ses olayı olmadığından ayrı yazılmış)
Annesinin elini bir an bırakan çocuk yolda kayboldu. (ses düşmesi olduğundan birleşik yazılmış)
Not: Yardımcı eylemlerle oluşturulan fiillerde anlamsal ağırlık, ad soylu sözcük üzerindedir.
Uyarı: "Etmek ve olmak" eylemleri kimi zaman cümlelerde yardımcı eylem olmaktan çıkar, asıl eylem olarak kullanılır. Bu eylemler aşağıdaki özellikleri taşısalar asıl eylem olur.
1. Cümlede birleşik fiil oluşturmuşlarsa yardımcı eylem; tek başlarına bir öğe olmuşlarsa asıl eylemdir.
2. Cümlede tek başlarına tam bir eylem anlamına sahipseler asıl eylem; değillerse yardımcı eylemdir.
3. Kendilerinden önceki sözleri özne, nesne, tümleç olarak alırlarsa asıl eylemdir.
Örnek
Bu ev on milyar eder. (tutar)
Z.T. Y.
Yeni giysi üzerime oldu. (bedenen uymak)
Y.
Meyveler henüz olmamış. (olgunlaşmamış)
Z.T. Y.
Orada ne ettiniz adamlar kaçtı? (yapmak)
Y.
Akşam herkes evinde olsun. (bulunmak)
Y.
c. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller: Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller üç şekilde oluşur. Bu fiiller, bir kurala bağlı kalmadan oluşan fiillerdir.
1. Birleşiği oluşturan her iki sözcük de gerçek anlamından uzaklaşmıştır. Bitişik yazılır.
Sınava tam zamanında başvurmuş.
Bunların doğru olduğunu varsayalım.
2. Birinci sözcükleri gerçek anlamında kullanılan ikinci sözcükleri gerçek anlamından uzaklaşmış birleşik fiillerdir. Bu fiiller ayrı yazılır.
Yetim kalır sevdayla çarpan bu yaralı yürek.
O, sorulan sorulara çabucak cevap verdi.
3. Deyim şeklinde oluşan birleşik fiiller. Bunlar deyim olduklarından ayrı yazılır.
Ameliyat olacağını öğrenince etekleri tutuştu.
Söylediklerini yaptıramayınca küplere bindi.
Ayrıca bakınız
Fiil Kiplerinde Anlam (Zaman) Kayması